Luật hóa tiêu chuẩn bền vững
Liên minh châu Âu (EU) hiện là một trong ba thị trường xuất khẩu lớn nhất của ngành dệt may và da giày Việt Nam. Theo Cục Thống kê, xuất khẩu hàng dệt may, da giày chiếm trung bình hơn 20,8% tổng kim ngạch xuất khẩu sang khối này trong gần một thập kỷ qua.
Tuy nhiên, cùng với đà tăng trưởng, các quy định mới về thẩm định chuỗi cung ứng, đặc biệt là Đạo luật thẩm định chuỗi cung ứng của Đức (SCDDA) và Chỉ thị Thẩm định Tính bền vững của Doanh nghiệp (CSDDD) của EU đang đặt ra yêu cầu khắt khe hơn đối với toàn bộ chuỗi giá trị, từ khâu sản xuất nguyên liệu, gia công, đến logistics và xuất khẩu.
Theo Cục Thống kê, xuất khẩu hàng dệt may, da giày chiếm trung bình hơn 20,8% tổng kim ngạch xuất khẩu sang EU giai đoạn 2014-2024
Theo báo cáo “Quy định về thẩm định chuỗi cung ứng của thị trường châu Âu và ảnh hưởng tới xuất khẩu Việt Nam” của Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), ngành dệt may và da giày được xếp vào nhóm rủi ro cao bởi sử dụng nhiều lao động, chủ yếu là nữ, trong môi trường làm việc đặc thù và có khả năng gây tác động lớn đến xã hội và môi trường. Vì vậy, đây là hai lĩnh vực được các nước EU ưu tiên giám sát trong quá trình thực thi pháp luật về thẩm định chuỗi cung ứng.
Cũng theo báo cáo của VCCI, chuỗi giá trị của ngành dệt may, da giày hiện gồm ba khâu chính: Cung ứng nguyên phụ liệu, gia công sản xuất và logistics, xuất khẩu. Trong đó, đa số doanh nghiệp Việt Nam chỉ tham gia ở khâu sản xuất và gia công. Nguyên liệu sản xuất như vải, da, cao su, sợi… phần lớn vẫn phải nhập khẩu, khiến doanh nghiệp phụ thuộc nhiều vào yêu cầu thẩm định của đối tác các tập đoàn, nhà phân phối tại EU.
Báo cáo của VCCI chỉ rõ, các nhóm rủi ro nổi bật mà doanh nghiệp trong lĩnh vực này cần chú ý gồm: Nhóm rủi ro về quyền con người như lao động cưỡng bức, sức khỏe và an toàn lao động hay tiền lương…; nhóm rủi ro về môi trường như hoá chất độc hại và lãng phí, ô nhiễm nước.
Dù vậy, doanh nghiệp Việt vẫn có một số lợi thế đáng kể. Phần lớn cơ sở sử dụng lao động trong nước và vận hành quy trình sản xuất khép kín, nên rủi ro về lao động cưỡng bức hay trẻ em tương đối thấp.
Ngoài ra, việc nhập khẩu phần lớn nguyên liệu cũng giúp giảm nguy cơ ô nhiễm từ khâu xử lý, nhuộm và thuộc da. Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp đã quen với các tiêu chuẩn ứng xử về quyền con người và môi trường thông qua hợp tác với các công ty đa quốc gia.
Tuy nhiên, những lợi thế này mới chỉ là nền tảng ban đầu, bởi khi quy định thẩm định chuỗi cung ứng có hiệu lực, yêu cầu của EU sẽ không dừng ở việc tuân thủ từng tiêu chí riêng lẻ mà hướng tới việc chứng minh tính bền vững, minh bạch và có trách nhiệm của toàn bộ chuỗi giá trị.
Doanh nghiệp Việt trước sức ép thích ứng
Từ góc nhìn chuyên gia, bà Nguyễn Thị Xuân Thúy, Giảng viên Trường Đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội cho rằng các yêu cầu về trách nhiệm xã hội và bền vững “không phải là mới”, song điểm khác biệt lớn nhất hiện nay là từ cơ chế tự nguyện đã trở thành bắt buộc.
“Trước đây, doanh nghiệp có thể thực hiện hoặc không. Giờ đây, EU, đi đầu là Đức, đã chuyển từ ‘nice to have’ (tốt nếu có) sang ‘must to have’ (phải có), nghĩa là doanh nghiệp buộc phải chứng minh tính bền vững trong toàn bộ chuỗi cung ứng”, bà Thúy nói.
Ngành dệt may được xếp vào nhóm rủi ro cao bởi sử dụng nhiều lao động, chủ yếu là nữ
Theo bà, các quy định của EU chủ yếu xoay quanh hai nội dung lớn là con người và môi trường. Đây vốn là những nguyên tắc được nêu trong các tiêu chuẩn quốc tế của Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) và Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), nhưng nay được cụ thể hóa bằng yêu cầu pháp lý, gắn với trách nhiệm giải trình và chế tài. Doanh nghiệp phải báo cáo định kỳ, cung cấp dữ liệu và bằng chứng xác thực, thay vì chỉ dừng lại ở các bản “cam kết tuân thủ” như trước.
“Doanh nghiệp Việt Nam cần hiểu rõ rằng, họ không bị EU ‘bắt buộc’, nhưng nếu muốn tiếp tục có đơn hàng, họ phải đáp ứng. Và càng chuẩn bị sớm, chi phí thích ứng càng thấp”, bà Thúy nhấn mạnh.
Cùng quan điểm, bà Phan Thị Thanh Xuân, Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Da - Giày - Túi xách Việt Nam (Lefaso), cho rằng thị trường EU là điểm đến trọng yếu của ngành da giày Việt Nam, nhưng cũng là thị trường có tiêu chuẩn cao.
“Các yêu cầu tuân thủ nay đã được nâng lên thành luật. Điều đó tạo ra tác động tích cực khi chuỗi cung ứng trở nên minh bạch, có trách nhiệm và bền vững hơn; đồng thời giúp doanh nghiệp nâng cao năng lực nội tại, hoàn thiện hệ thống quản lý và điều kiện lao động, môi trường”, bà Xuân nói.
Tuy vậy, đại diện Lefaso cũng chỉ ra ba thách thức lớn. Thứ nhất là chi phí tuân thủ khi doanh nghiệp phải đầu tư thêm nhân lực, công nghệ và quy trình kiểm soát. Thứ hai, nếu không đáp ứng tiêu chuẩn, doanh nghiệp sẽ bị loại khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu. Và thứ ba, nhóm doanh nghiệp vừa và nhỏ đang chiếm đa số trong ngành thiếu thông tin và năng lực quản trị, nên cần được hỗ trợ về đào tạo, chuyển đổi và tiếp cận tài chính xanh.
Để giải quyết những thách thức, bà Xuân cho biết, Hiệp hội Da giày - Túi xách Việt Nam (Lefaso) đang phối hợp chặt chẽ với Bộ Công Thương và các nhãn hàng lớn nhằm hỗ trợ doanh nghiệp cập nhật quy định, đào tạo nhân lực và xây dựng lộ trình thích ứng với các tiêu chuẩn mới của EU. Song song với hỗ trợ kỹ thuật, bà Xuân cho rằng ngành da giày cần một chiến lược dài hạn để thực sự chuyển mình theo hướng phát triển bền vững.
Theo đó, điều quan trọng là nâng cao nhận thức bắt đầu từ đội ngũ lãnh đạo, lan tỏa tới người lao động và cả thế hệ trẻ. Đại diện Lefaso đề xuất đưa nội dung về chuỗi cung ứng bền vững vào chương trình đào tạo đại học; đồng thời khuyến khích phát triển các mô hình “du lịch trải nghiệm nghề” giúp sinh viên hiểu sâu hơn về giá trị lao động và môi trường.
Bà Xuân cũng khuyến nghị Nhà nước, hiệp hội, doanh nghiệp và cơ sở đào tạo đồng hành sát sao cùng ngành da giày Việt Nam, biến thách thức thành cơ hội trước yêu cầu mới của EU.
Thẩm định chuỗi cung ứng không chỉ là yêu cầu pháp lý, mà còn là cơ hội để doanh nghiệp Việt Nam nâng cấp năng lực cạnh tranh, từng bước hòa nhập vào chuỗi cung ứng toàn cầu minh bạch, bền vững và có trách nhiệm hơn.