Hiệp định Đối tác Kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) đã và đang mở ra cơ hội tiếp cận thị trường khổng lồ cho doanh nghiệp Việt Nam, đồng thời đặt ra yêu cầu cao hơn về hiểu biết pháp lý và năng lực phòng vệ thương mại. Trong cuộc trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, ThS. Luật sư Đoàn Vũ Hoài Nam, Senior Associate của ASL LAW làm rõ những điểm mới trong cơ chế phòng vệ thương mại của RCEP và đưa ra khuyến nghị giúp doanh nghiệp hạn chế rủi ro, tận dụng hiệu quả cơ hội hội nhập.
ThS. Luật sư Đoàn Vũ Hoài Nam, Senior Associate của ASL LAW
Phòng vệ thương mại để "giữ cửa" hội nhập
- RCEP được đánh giá là hiệp định thương mại tự do lớn nhất thế giới với nhiều cam kết sâu rộng, trong đó có phòng vệ thương mại. Ở góc độ pháp lý, ông đánh giá cơ chế phòng vệ thương mại trong RCEP?
Luật sưĐoàn Vũ Hoài Nam: Cơ chế phòng vệ thương mại trong RCEP có nhiều điểm khác biệt so với các FTA thế hệ trước mà Việt Nam tham gia. Trước hết, RCEP kế thừa quy định cơ bản của WTO nhưng đồng thời đưa ra cơ chế phòng vệ đặc biệt áp dụng riêng trong nội khối, nhằm xử lý tình huống đột biến thương mại khi thuế quan được cắt giảm nhanh và mạnh. Cách thiết kế này tạo sự linh hoạt hơn cho các nước thành viên trong việc bảo vệ ngành sản xuất nội địa.
Bên cạnh đó, RCEP nhấn mạnh yêu cầu minh bạch, tham vấn và hợp tác giữa các nước khi áp dụng biện pháp phòng vệ thương mại, qua đó hạn chế nguy cơ lạm dụng. Đây là điểm tiến bộ so với một số FTA trước đây, góp phần duy trì cân bằng giữa tự do hóa thương mại và bảo vệ sản xuất trong nước.
- RCEP mở ra một thị trường khổng lồ 2,3 tỷ dân, loại bỏ tới 92% dòng thuế trong vòng 20 năm, song cũng đồng thời gia tăng áp lực cạnh tranh từ hàng hóa nhập khẩu. Ông nhìn nhận vai trò của các biện pháp phòng vệ thương mại trong việc bảo vệ ngành sản xuất nội địa như thế nào?
Luật sưĐoàn Vũ Hoài Nam: Trong bối cảnh RCEP mở ra một thị trường rộng lớn, các biện pháp phòng vệ thương mại càng trở nên thiết yếu để bảo vệ ngành sản xuất nội địa trước sức ép cạnh tranh.
Phòng vệ thương mại bao gồm chống bán phá giá, chống trợ cấp và biện pháp tự vệ, giúp doanh nghiệp trong nước có thời gian và điều kiện cần thiết để điều chỉnh hoạt động sản xuất, tái cơ cấu chuỗi cung ứng, đầu tư đổi mới công nghệ, nâng cao năng lực quản trị và khả năng cạnh tranh dài hạn. Đây không phải là công cụ để "đóng cửa bảo hộ" mà là giải pháp hợp pháp được quy định trong các hiệp định thương mại nhằm duy trì sự công bằng và minh bạch trên thị trường.
Nếu được áp dụng đúng quy định và triển khai kịp thời, phòng vệ thương mại sẽ đóng vai trò như "lá chắn chiến lược" bảo vệ các ngành sản xuất trong nước khỏi tác động tiêu cực của hàng hóa nhập khẩu bán phá giá hoặc được trợ cấp từ nước ngoài. Đặc biệt đối với Việt Nam nhiều ngành có quy mô nhỏ, chi phí sản xuất cao, sức chống chịu còn hạn chế, việc sử dụng hiệu quả các biện pháp phòng vệ thương mại giúp duy trì việc làm, ổn định thị trường và tạo nền tảng cho phát triển bền vững.
Do đó, cùng với việc mở cửa thị trường theo cam kết của Hiệp định RCEP, Việt Nam cần chủ động xây dựng hệ thống cảnh báo sớm, nâng cao năng lực của cơ quan quản lý và cộng đồng doanh nghiệp trong việc nhận diện, điều tra và sử dụng linh hoạt các biện pháp phòng vệ thương mại, nhằm đảm bảo quyền lợi chính đáng của sản xuất trong nước và giữ vững cân bằng thương mại trong hội nhập.
Doanh nghiệp xuất khẩu cần chủ động nắm vững quy định phòng vệ thương mại của từng thị trường RCEP - Ảnh: Như Ý
Hiểu luật để vững vàng trong "sân chơi" lớn
- Ông có thể phân tích những rủi ro pháp lý cụ thể mà doanh nghiệp cần lưu ý khi xuất khẩu sang các nước thành viên RCEP?
Luật sưĐoàn Vũ Hoài Nam: RCEP hình thành một thị trường chung rộng lớn với các quy tắc thương mại thống nhất, doanh nghiệp Việt Nam vừa có thêm cơ hội mở rộng xuất khẩu, vừa đối mặt với rủi ro gia tăng các vụ kiện phòng vệ thương mại từ các nước thành viên. Những rủi ro pháp lý này chủ yếu xuất phát từ 3 nhóm vấn đề: nguồn gốc xuất xứ, định giá hàng hóa và hồ sơ minh bạch.
Trước hết, rủi ro về xuất xứ hàng hóa là phổ biến nhất. RCEP cho phép cộng gộp xuất xứ trong khối, tuy nhiên nếu doanh nghiệp không tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc này, chỉ cần một khâu gia công, lắp ráp đơn giản tại Việt Nam cũng có thể bị coi là "chuyển tải bất hợp pháp" để né thuế. Khi bị điều tra, doanh nghiệp phải chứng minh giá trị gia tăng nội địa, quy trình sản xuất, và nguồn nguyên liệu hợp lệ, điều mà nhiều doanh nghiệp nhỏ hiện chưa chuẩn bị tốt.
Thứ hai, rủi ro về giá bán và trợ cấp. Nhiều doanh nghiệp Việt Nam có xu hướng cạnh tranh bằng giá thấp, dễ bị cáo buộc bán phá giá nếu mức giá xuất khẩu thấp hơn giá bán nội địa hoặc chi phí sản xuất hợp lý. Ngoài ra, các hình thức hỗ trợ của Nhà nước như tín dụng ưu đãi, miễn giảm thuế, hỗ trợ xuất khẩu… có thể bị xem là trợ cấp, trở thành căn cứ để nước nhập khẩu khởi xướng điều tra chống trợ cấp.
Cuối cùng, rủi ro về hồ sơ và năng lực pháp lý. Khi bị điều tra, doanh nghiệp cần cung cấp hàng nghìn trang tài liệu chứng minh chi phí, giá thành, hợp đồng, sổ sách kế toán. Nếu thiếu minh bạch, nộp chậm hoặc khai sai thông tin, cơ quan điều tra nước ngoài có thể áp dụng “mức thuế toàn quốc” cao nhất, gây thiệt hại nghiêm trọng.
Vì vậy, doanh nghiệp xuất khẩu cần chủ động nắm vững quy định phòng vệ thương mại của từng thị trường RCEP, xây dựng hệ thống dữ liệu minh bạch, hợp tác với cơ quan điều tra trong nước và tư vấn pháp lý quốc tế để giảm thiểu rủi ro và bảo vệ uy tín thương mại của Việt Nam.
- Để tận dụng cơ hội từ RCEP và hạn chế rủi ro từ cạnh tranh quốc tế, ông có kiến nghị gì tới cơ quan quản lý và doanh nghiệp?
Luật sưĐoàn Vũ Hoài Nam: Về phía doanh nghiệp, cần trang bị kiến thức pháp lý cơ bản về phòng vệ thương mại, xây dựng hệ thống quản lý dữ liệu minh bạch và sẵn sàng hợp tác khi có vụ việc điều tra. Phải coi hiểu biết pháp lý thương mại quốc tế là "vũ khí mềm" bắt buộc trong hội nhập.
Cần đầu tư bài bản vào hệ thống quản trị tuân thủ, từ lưu trữ chứng từ, sổ sách kế toán, hợp đồng ngoại thương đến cơ chế khai báo minh bạch về giá thành, chi phí, nguồn nguyên liệu. Đây là yếu tố quan trọng giúp họ tự bảo vệ mình khi xảy ra điều tra phòng vệ thương mại.
Bên cạnh đó, nên chuyển từ cạnh tranh bằng giá sang cạnh tranh bằng chất lượng, thương hiệu và đổi mới công nghệ. Việc đầu tư nâng cao năng suất, ứng dụng công nghệ xanh và xây dựng chuỗi cung ứng minh bạch sẽ giúp hàng Việt đứng vững trước sức ép hàng nhập khẩu giá rẻ, đồng thời nâng cao khả năng tiếp cận các thị trường khó tính như Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia.
Về phía cơ quan quản lý, cần tăng cường đào tạo, phổ biến kiến thức về phòng vệ thương mại, xây dựng hệ thống cảnh báo sớm các nguy cơ bị điều tra phòng vệ thương mại đối với từng ngành hàng. Bên cạnh đó, nên thiết lập quỹ hỗ trợ pháp lý thương mại quốc tế và đội ngũ tư vấn chuyên nghiệp, giúp doanh nghiệp vừa và nhỏ có thể tiếp cận nguồn thông tin, chuyên gia và tài chính khi bị kiện.
Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công Thương) và các hiệp hội ngành hàng cần tiếp tục trở thành "điểm tựa pháp lý", phối hợp chặt chẽ để hướng dẫn doanh nghiệp xử lý các vụ kiện, đồng thời thúc đẩy tinh thần hội nhập chủ động, phòng vệ thông minh.
Xin cảm ơn ông!
Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) là hiệp định bao gồm 15 quốc gia thành viên, trong đó có 10 nước ASEAN và 5 nước đối tác là Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia, New Zealand ký kết vào ngày 15/11/2020, chính thức có hiệu lực từ ngày 1/1/2022.