Xuất xứ hàng hóa và 'bài toán' phát triển bền vững của SMEs

Không còn là câu chuyện kỹ thuật hay thủ tục hành chính, xuất xứ hàng hóa hiện gắn chặt với uy tín thị trường, năng lực cạnh tranh và sự bền vững của hoạt động xuất khẩu.

Trong cuộc trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, TS. Nguyễn Văn Thân, Đại biểu Quốc hội khóa XV, Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam đã phân tích thực trạng, nhận diện khó khăn phổ biến cũng như kiến nghị chính sách nhằm hỗ trợ cộng đồng doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs) tuân thủ quy định về xuất xứ, tận dụng tốt hơn các hiệp định thương mại tự do.

margin: 15px auto;" />

"Phép thử" năng lực hội nhập

- Ông đánh giá thế nào về mức độ hiểu biết và khả năng tuân thủ quy tắc xuất xứ của khối SMEs hiện nay?

TS. Nguyễn Văn Thân: Tôi cho rằng mức độ hiểu biết và khả năng tuân thủ quy tắc xuất xứ của khối SMEs đã có những chuyển biến tích cực so với trước đây. Nhiều doanh nghiệp đã hiểu rằng xuất xứ hàng hóa không còn là câu chuyện thủ tục đơn thuần mà gắn trực tiếp với cơ hội thị trường, uy tín đối tác và vị thế của doanh nghiệp trong chuỗi giá trị.

Thực tế cho thấy, một bộ phận SMEs đã chủ động tìm hiểu quy định liên quan đến xuất xứ coi đây là một phần trong yêu cầu quản trị khi tham gia xuất khẩu. Những doanh nghiệp này có tư duy dài hạn hơn thận trọng hơn trong tổ chức hoạt động kinh doanh và ý thức rõ rằng việc tuân thủ xuất xứ là điều kiện để phát triển bền vững trong môi trường thương mại ngày càng minh bạch. Đây là tín hiệu tích cực phản ánh sự trưởng thành từng bước của cộng đồng doanh nghiệp.

Tuy nhiên, cần nhìn nhận một cách khách quan rằng mức độ hiểu biết và khả năng tuân thủ vẫn chưa đồng đều giữa các doanh nghiệp, giữa các ngành hàng và giữa các địa phương. Không ít doanh nghiệp vẫn tiếp cận quy tắc xuất xứ theo hướng phản ứng tức thời làm theo yêu cầu cụ thể của từng hợp đồng hoặc từng thị trường mà chưa hình thành tư duy hệ thống. Việc nắm bắt chưa đầy đủ bản chất của quy tắc xuất xứ khiến sự tuân thủ đôi khi mang tính hình thức thiếu nền tảng dài hạn.

Điều này phản ánh đúng đặc thù của khu vực SMEs với quy mô hạn chế khả năng tiếp cận thông tin không đồng đều và mức độ hội nhập diễn ra nhanh hơn quá trình tích lũy năng lực nội tại.

- Từ góc nhìn của Hiệp hội ông có thể chỉ rõ những khó khăn, vướng mắc phổ biến mà doanh nghiệp nhỏ và vừa đang gặp phải trong quá trình đáp ứng quy định về xuất xứ hàng hóa?

TS. Nguyễn Văn Thân: Chúng tôi nhận thấy những khó khăn mà SMEs gặp phải trong quá trình đáp ứng quy định về xuất xứ hàng hóa mang tính phổ biến và có tính hệ thống. Đây không phải là vấn đề riêng lẻ của từng doanh nghiệp mà phản ánh đặc thù của khu vực doanh nghiệp có quy mô nhỏ, năng lực quản trị còn đang trong quá trình hoàn thiện và chịu sức ép lớn từ môi trường hội nhập.

Trước hết, khó khăn thể hiện rõ ở khâu tổ chức sản xuất gắn với tiêu chí xuất xứ. Nhiều doanh nghiệp SMEs hình thành từ mô hình gia công hoặc sản xuất theo đơn hàng ngắn hạn nên chuỗi sản xuất chưa được thiết kế ngay từ đầu để đáp ứng các tiêu chí xuất xứ cụ thể. Việc điều chỉnh quy trình sản xuất để phù hợp với yêu cầu về xuất xứ đòi hỏi sự thay đổi trong tư duy quản trị và cách thức tổ chức hoạt động kinh doanh điều mà không phải doanh nghiệp nào cũng sẵn sàng hoặc đủ điều kiện thực hiện trong thời gian ngắn.

Thứ hai là những vướng mắc liên quan đến thủ tục chứng nhận xuất xứ. Với nhiều SMEs đây vẫn là lĩnh vực mang tính kỹ thuật cao đòi hỏi sự hiểu biết về hồ sơ quy trình và yêu cầu tuân thủ nhất quán. Khi nguồn lực nhân sự hạn chế, doanh nghiệp thường phải kiêm nhiệm nhiều chức năng dẫn tới việc chuẩn bị hồ sơ chưa thực sự bài bản và thiếu tính chủ động trong việc cập nhật các yêu cầu mới từ thị trường.

Một khó khăn khác nằm ở khả năng kiểm soát nguồn nguyên liệu và chuỗi cung ứng. Không ít SMEs phụ thuộc vào nguồn cung từ nhiều đối tác khác nhau trong khi khả năng kiểm soát thông tin về xuất xứ nguyên liệu còn hạn chế. Việc thiếu hệ thống quản lý chuỗi cung ứng đồng bộ khiến doanh nghiệp gặp thách thức trong việc đảm bảo tính minh bạch và nhất quán khi chứng minh xuất xứ của sản phẩm cuối cùng.

Hệ lụy dài hạn từ sai sót về xuất xứ

- Theo ông, những rủi ro và hệ lụy nào có thể xảy ra đối với SMEs nếu vi phạm quy định về xuất xứ hoặc bị lợi dụng làm mắt xích trung chuyển hàng hóa? Điều này sẽ tác động ra sao tới xuất khẩu chung của Việt Nam?

TS. Nguyễn Văn Thân: SMEs là nhóm dễ chịu tác động nhất nếu xảy ra vi phạm hoặc bị lợi dụng liên quan đến xuất xứ hàng hóa. Với quy mô hạn chế và vị thế còn khiêm tốn trong chuỗi giá trị quốc tế, nhiều doanh nghiệp chưa có đủ khả năng tự bảo vệ mình trước những biến động chính sách và yêu cầu kiểm soát ngày càng chặt chẽ từ thị trường nhập khẩu.

Rủi ro trước hết nằm ở việc doanh nghiệp có thể đối mặt với các biện pháp xử lý nghiêm ngặt từ phía đối tác thương mại nếu bị xác định không đáp ứng đúng quy định về xuất xứ. Điều này ảnh hưởng trực tiếp tới hoạt động kinh doanh trước mắt, tác động lâu dài tới uy tín và mức độ tin cậy của doanh nghiệp trên thị trường quốc tế. Đối với SMEs, uy tín là tài sản rất lớn nhưng cũng rất dễ bị tổn thương và một sự cố liên quan đến xuất xứ có thể làm gián đoạn toàn bộ chiến lược xuất khẩu đã dày công xây dựng.

Một hệ lụy khác là nguy cơ doanh nghiệp bị cuốn vào vai trò trung chuyển hàng hóa mà không lường hết được hậu quả pháp lý và thương mại. Trong bối cảnh chuỗi cung ứng toàn cầu đan xen phức tạp, nếu thiếu cảnh giác và kiểm soát chặt chẽ, SMEs có thể trở thành mắt xích yếu bị lợi dụng, từ đó gánh chịu những hệ quả vượt quá khả năng ứng phó của chính mình.

Ở tầm rộng hơn, những vụ việc liên quan đến gian lận xuất xứ dù phát sinh từ một số doanh nghiệp cũng có thể ảnh hưởng tới hình ảnh chung của hàng hóa Việt Nam, làm gia tăng sự nghi ngờ và siết chặt kiểm tra đối với toàn bộ hàng xuất khẩu. Vì vậy, điều quan trọng là cần nâng cao ý thức phòng ngừa rủi ro cho SMEs, coi tuân thủ quy định về xuất xứ là yếu tố bảo vệ chính mình và góp phần giữ gìn môi trường xuất khẩu lành mạnh cho quốc gia.

Hệ sinh thái hỗ trợ doanh nghiệp vượt rào cản xuất xứ

- Ông có kiến nghị, đề xuất gì đối với các cơ quan quản lý Nhà nước trong việc hoàn thiện chính sách nhằm hỗ trợ doanh nghiệp nâng cao năng lực tuân thủ và phát triển chuỗi cung ứng minh bạch, bền vững? Hiệp hội sẽ đồng hành với doanh nghiệp trong quá trình này như thế nào?

TS. Nguyễn Văn Thân: Điều quan trọng nhất là xây dựng được một hệ sinh thái hỗ trợ mang tính đồng hành lâu dài. SMEs không thiếu quyết tâm hội nhập nhưng họ rất cần sự dẫn dắt về chính sách và sự hỗ trợ thực chất trong quá trình thực thi.

Thực tiễn cho thấy, vai trò của Bộ Công Thương trong thời gian qua là rất quan trọng và ngày càng rõ nét. Bộ đã chủ động ban hành hướng dẫn, tổ chức tập huấn, cung cấp thông tin về cam kết thương mại và quy định xuất xứ theo từng thị trường, qua đó giúp doanh nghiệp tiếp cận chính sách một cách bài bản hơn. 

Về phía Nhà nước và các cơ quan quản lý, chúng tôi kiến nghị tiếp tục hoàn thiện chính sách theo hướng ổn định, dễ tiếp cận và có tính dự báo cao. Việc truyền tải quy định về xuất xứ cần gắn chặt với hướng dẫn thực hành cụ thể, phù hợp với năng lực và quy mô của SMEs, giúp doanh nghiệp hiểu quy định và biết cách tổ chức thực hiện một cách hiệu quả.

Về phía Hiệp hội, chúng tôi xác định rõ trách nhiệm là cầu nối giữa doanh nghiệp và cơ quan quản lý. Hiệp hội sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với Bộ Công Thương và các Bộ, ngành trong việc truyền tải chính sách, tổ chức tư vấn và hỗ trợ doanh nghiệp theo hướng thực chất, lấy nhu cầu của doanh nghiệp làm trung tâm. Đồng thời, Hiệp hội cũng sẽ chủ động tổng hợp ý kiến từ thực tiễn để kiến nghị hoàn thiện chính sách theo hướng khả thi hơn.

Thông điệp xuyên suốt mà chúng tôi muốn nhấn mạnh là tuân thủ quy định về xuất xứ không phải là gánh nặng mà là nền tảng để SMEs nâng cao năng lực cạnh tranh và hội nhập bền vững. Khi Nhà nước, Bộ Công Thương và Hiệp hội cùng đồng hành đúng vai trò, doanh nghiệp sẽ có thêm niềm tin và động lực để tận dụng tốt hơn các cơ hội từ các hiệp định thương mại tự do.

Xin cảm ơn ông!