TS Nguyễn Minh Phong: Chuẩn hóa quy tắc xuất xứ để tận dụng tốt FTA

TS Nguyễn Minh Phong, Thành viên Hội đồng Tư vấn Kinh tế, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã có cuộc trao đổi với phóng viên Báo Công Thương xung quanh vấn đề này.

margin: 15px auto;" />

Năm 2025: Xuất khẩu bứt phá và dấu ấn tuân thủ xuất xứ

- Thưa ông, xuất nhập khẩu năm 2025 dự kiến có thể đạt 920 tỷ USD - con số cao nhất từ trước đến nay. Nhìn từ thực tiễn, ông đánh giá mức độ tuân thủ quy tắc xuất xứ của doanh nghiệp Việt Nam đang ở đâu và đóng góp như thế nào vào sự tăng trưởng thương mại này?

TS Nguyễn Minh Phong: Năm 2025 đánh dấu một mốc quan trọng trong tiến trình hội nhập của Việt Nam khi kim ngạch xuất nhập khẩu dự kiến đạt mức cao kỷ lục. Kết quả này không chỉ phản ánh nỗ lực mở rộng thị trường mà còn là minh chứng cho sự tiến bộ đáng kể trong việc tuân thủ quy tắc xuất xứ – yếu tố quyết định để hàng hóa Việt Nam chinh phục những thị trường khó tính nhất.

Nhiều nhóm sản phẩm của Việt Nam đã không chỉ đứng vững mà còn mở rộng thị phần ở các thị trường cao cấp, thể hiện rõ rằng doanh nghiệp đã chủ động hơn trong việc đáp ứng yêu cầu về chất lượng, an toàn thực phẩm và xuất xứ. Đây là bước tiến lớn nếu so với một số năm trước, khi nhiều doanh nghiệp còn lúng túng trước các quy định phức tạp của FTA.

Tuy nhiên, vẫn tồn tại những điểm nghẽn mang tính cấu trúc. Ngành thủy sản là ví dụ điển hình, khi các vi phạm liên quan ngư trường và giấy tờ chứng minh nguồn gốc còn phổ biến. Một số sản phẩm nông nghiệp còn bị cảnh báo do dư lượng thuốc bảo vệ thực vật. Nhưng đáng chú ý, năm 2025 chứng kiến sự sụt giảm tới 50% các vụ kiện và tranh chấp liên quan đến xuất xứ và an toàn thực phẩm. Đây là tín hiệu tích cực, thể hiện doanh nghiệp đã bắt đầu bước vào "giai đoạn tái chuẩn hóa" và nâng cao năng lực quản trị tuân thủ.

Nếu nhìn sâu vào bản chất, sự cải thiện này góp phần trực tiếp tạo nên bức tranh sáng của thương mại Việt Nam. Khi doanh nghiệp biết cách chứng minh xuất xứ, họ không chỉ vượt qua hàng rào kỹ thuật mà còn tận dụng ưu đãi thuế quan – một đòn bẩy mạnh mẽ để gia tăng giá trị xuất khẩu. Chính sự cộng hưởng giữa tuân thủ và năng lực cạnh tranh đã giúp xuất nhập khẩu hàng hoá Việt Nam tiến gần hơn tới ngưỡng 920 tỷ USD trong năm nay - con số cao kỷ lục.

Xu hướng siết chặt toàn cầu và những rủi ro doanh nghiệp Việt phải đối mặt

- Các thị trường lớn của hàng Việt đang có xu hướng siết chặt kiểm tra xuất xứ. Điều này sẽ gây ra những khó khăn nào cho doanh nghiệp thời gian tới, thưa ông?

TS Nguyễn Minh Phong: Bức tranh thương mại toàn cầu hiện nay không còn đơn thuần là tự do hóa. Song song với mở cửa là xu hướng các nền kinh tế áp dụng hàng loạt biện pháp bảo hộ kỹ thuật mới – tinh vi và phức tạp hơn rất nhiều.

Việc áp dụng thuế tối thiểu toàn cầu, tiêu chí xanh, yêu cầu về tín chỉ carbon, truy xuất nguồn gốc sâu đến từng khâu sản xuất… đang tạo ra “tầng kiểm soát mới” mà doanh nghiệp Việt phải vượt qua. Cùng lúc, quá trình tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu diễn ra theo hai hướng chính: quay về thị trường thân thiện hoặc trở về bản địa. Điều này khiến các thị trường xuất khẩu truyền thống của Việt Nam có xu hướng tăng cường kiểm tra nhằm bảo vệ sản xuất nội địa.

Với doanh nghiệp Việt Nam, rủi ro lớn nhất nằm ở chi phí tuân thủ và chi phí tranh chấp thương mại. Các vụ kiện phòng vệ thương mại không chỉ gia tăng mà còn ngày càng phức tạp. Thời kỳ mà doanh nghiệp chỉ cần đáp ứng tiêu chuẩn cơ bản đã qua rồi; hiện nay, thị trường chuyển mạnh sang cơ chế hậu kiểm, đòi hỏi doanh nghiệp phải xây dựng một hệ thống chứng từ minh bạch, nhất quán từ khâu nguyên liệu đến xuất khẩu.

Nếu không kịp thích ứng, doanh nghiệp có thể bị loại khỏi thị trường ngay cả khi sản phẩm đạt chất lượng cao. Nói cách khác, câu chuyện xuất khẩu giờ đây không còn chỉ là bán hàng, mà là thực hành quản trị tuân thủ một cách chuẩn hóa và xuyên suốt.

Vì sao doanh nghiệp chưa tận dụng được hết ưu đãi FTA?

- Tỷ lệ tận dụng ưu đãi thuế quan từ FTA được đánh giá là chưa tương xứng với tiềm năng. Theo ông, đâu là những nguyên nhân cốt lõi?

TS Nguyễn Minh Phong: Tôi cho rằng có ba tầng nguyên nhân.

Tầng thứ nhất thuộc về chính các FTA. Mỗi hiệp định có đặc thù riêng về phạm vi ưu đãi lẫn quy định xuất xứ, nhưng Việt Nam lại thiếu một hệ thống phân tích tổng hợp đủ sâu để giúp doanh nghiệp nhận diện toàn cảnh. Doanh nghiệp vì vậy chỉ “tận dụng theo vụ việc”, chưa xây dựng được chiến lược thị trường dựa trên bản đồ ưu đãi thuế quan và rào cản xuất xứ.

Tầng thứ hai là hạn chế nội tại của doanh nghiệp. Không ít doanh nghiệp vẫn chưa chủ động nâng tỷ lệ nội địa hóa hay xây dựng quy trình kiểm soát xuất xứ bài bản. Khi nguyên liệu đầu vào không đảm bảo, toàn bộ ưu đãi FTA sẽ không thể được kích hoạt, khiến doanh nghiệp tuy xuất khẩu nhiều nhưng “bỏ lỡ” lợi thế thuế quan.

Tầng thứ ba liên quan đến phụ thuộc nguyên liệu. Một bộ phận lớn doanh nghiệp Việt Nam còn dựa vào nguồn cung từ Trung Quốc - thị trường đang bị giám sát chặt chẽ nhất về gian lận xuất xứ. Điều này tạo ra rủi ro kép: vừa phụ thuộc, vừa dễ bị liên đới trong các vụ phòng vệ thương mại.

Chính các yếu tố này tạo thành “điểm nghẽn hệ thống”, khiến tỷ lệ tận dụng FTA không tăng tương xứng với tiềm năng mà Việt Nam có được từ mạng lưới 17 FTA rộng lớn.

Tư duy xuất xứ mới: Bài bản, dài hạn và gắn với quản trị doanh nghiệp

- Để nâng cao năng lực cạnh tranh và tận dụng ưu đãi FTA, doanh nghiệp Việt cần thay đổi tư duy như thế nào trong việc tuân thủ quy tắc xuất xứ?

TS Nguyễn Minh Phong: Điều tiên quyết là doanh nghiệp phải chuyển tư duy từ đối phó sang chiến lược. Xuất xứ không còn là một thủ tục hành chính mà phải được xem như trụ cột của năng lực cạnh tranh. Nếu không chứng minh được nguồn gốc hợp lệ, mọi nỗ lực mở rộng thị trường đều có nguy cơ bị vô hiệu hóa.

Doanh nghiệp cần xây dựng quy trình xuất xứ bài bản từ gốc: lựa chọn nguồn nguyên liệu phù hợp, lưu trữ chứng từ đầy đủ, quản trị chuỗi cung ứng minh bạch. Việc xin cấp giấy chứng nhận xuất xứ hàng hoá (C/O) cũng phải được chuẩn hóa thành quy trình nội bộ, tránh sai sót và tăng khả năng đáp ứng các cuộc hậu kiểm.

Một điểm quan trọng khác là doanh nghiệp phải trang bị khả năng xử lý tranh chấp. Trong bối cảnh kiện tụng thương mại phức tạp hơn, việc thiếu kinh nghiệm có thể khiến doanh nghiệp trả giá đắt. Do đó, tư duy quản trị tuân thủ phải đi đôi với tư duy phòng vệ thương mại.

Sự chuẩn bị này sẽ giúp doanh nghiệp vượt qua hàng rào kỹ thuật, tận dụng tối đa ưu đãi thuế quan và quan trọng hơn là xây dựng vị thế bền vững trên thị trường quốc tế. Khi xuất xứ được chuẩn hóa, sản phẩm Việt Nam không chỉ mở rộng thị trường mà còn nâng cao khả năng chống chịu với biến động toàn cầu.

Xin cảm ơn ông!

Trong kỷ nguyên thương mại siết chặt, quy tắc xuất xứ không còn là thủ tục hành chính mà trở thành nền tảng quyết định sức mạnh hàng hóa Việt Nam. Doanh nghiệp chỉ có thể mở khóa ưu đãi FTA khi xây dựng hệ thống kiểm soát xuất xứ bài bản, minh bạch và chuẩn hóa từ khâu nguyên liệu. Đây chính là chìa khóa giảm rủi ro phòng vệ thương mại, nâng sức bền xuất khẩu và củng cố vị thế Việt Nam trên bản đồ thương mại toàn cầu.