Góc phố nhỏ nơi giữ hồn văn hoá
Góc phố Hàng Quạt (Hà Nội), Cửa hiệu nhỏ với dòng chữ: Khuôn bánh trung thu gia truyền Phúc Lợi, số 6 Hàng Quạt cùng hình ảnh người nghệ nhân miệt mài khắc từng con dấu gỗ nhỏ bằng đôi bàn tay tỉ mẩn đã khiến tôi không khỏi tò mò về ngành nghề truyền thống này.
Nghề khắc con dấu gỗ là một nghề thủ công truyền thống gắn liền với lịch sử và văn hóa của Hà Nội. Nghề khắc con dấu gỗ thủ công tập trung chủ yếu tại các con phố Tô Tịch, Hàng Quạt. Nghề này yêu cầu người nghệ nhân phải khéo léo, có tính tỉ mỉ cao để có thể phác thảo và chạm khắc các họa tiết, chữ viết lên khối gỗ. Công dụng ban đầu của những con dấu gỗ là để xác thực những giấy tờ, tài liệu quan trọng hoặc để đánh dấu những tác phẩm nghệ thuật. Bên cạnh đó, con dấu gỗ còn được ứng dụng trong đời sống hiện đại như một sản phẩm trang trí, hay là một món quà lưu niệm. Trên các ứng dụng nền tảng mạng xã hội, nhiều các bạn trẻ cũng đã tìm tới các cửa hàng làm con dấu gỗ để tìm hiểu, quay video và đăng tải như một cách để quảng bá du lịch và văn hóa của đất nước.
Những cửa hàng khắc dấu gỗ thủ công trên con phố Hàng Quạt. Ảnh: Châu Anh
Cửa tiệm nhỏ và chiếc biển hiệu cũ, không khó để nhận ra hình ảnh của người nghệ nhân đang tỉ mỉ khắc con dấu gỗ thủ công đó là bác Phạm Ngọc Toàn, một nghệ nhân khắc con dấu gỗ từ năm 1993 đến nay. Không gian bên trong của cửa tiệm, bác Toàn đã trưng bày đa dạng những loại khuôn gỗ từ khuôn bánh trung thu đến khuôn tranh Đông Hồ với những kích thước, hình dáng khác nhau. Hay như tại trước cửa tiệm đã được bác Toàn sắp xếp một vài khay đựng các con dấu có sẵn để khách hàng khi tới có thể ngồi lựa chọn.
Khi có cơ hội nhìn thấy những con dấu gỗ được tạo nên bởi đôi bàn tay khéo léo của người nghệ nhân 70 tuổi cùng với những lời chia sẻ về các công đoạn để có thể tạo ra được một con dấu gỗ hoàn chỉnh, tôi mới hiểu được để làm được một con dấu gỗ không hề đơn giản. Nghề này đòi hỏi người nghệ nhân phải vô cùng tỉ mẩn và cẩn thận trong quá trình thực hiện. Gắn liền với đôi bàn tay của người nghệ nhân đó là bộ đồ nghề chỉ với một vài các dụng cụ đơn giản như dao khắc, một chiếc bàn gỗ nhỏ, cái dùi và đục gỗ đã có thể hoàn thiện được một sản phẩm.
Bác Toàn là người nghệ nhân đã làm nghề khắc dấu gỗ từ năm 1993 đến hiện nay. Ảnh: Châu Anh
Để có thể tạo ra được một sản phẩm khắc gỗ thủ công cần phải trải qua nhiều công đoạn khác nhau. Bước đầu tiên để thực hiện làm một con dấu đó là phải có phôi gỗ, phôi gỗ dùng làm con dấu thường được bác Toàn lựa chọn tại làng nghề để sử dụng. Gỗ để làm phôi con dấu là loại gỗ đặc thù dùng có tên là gỗ Thừng Mực hay còn được gọi là gỗ Lồng Mức. Sau khi chọn được phôi gỗ, người nghệ nhân sẽ mài nhẵn mặt của con dấu và dùng giấy giáp để đánh nhám qua con dấu. Tiếp theo người nghệ nhân sẽ thực hiện phác thảo, vẽ những chi tiết, hình cần khắc lên trên mặt con dấu.
"Đến bước cuối cùng và cũng là phần quan trọng nhất đó là công đoạn khắc. Đây là công đoạn dựa trên những hình đã phác thảo từ trước và sử dụng dao để loại bỏ những chi tiết thừa. Bước khắc gỗ là bước khó và quan trọng nhất bởi nếu người khắc gỗ làm không khéo léo có những nét chưa được chi tiết thì có thể sẽ ảnh hưởng đến chất lượng của sản phẩm”, bác Toàn chia sẻ.
Đôi bàn tay tỉ mỉ của bác Toàn khi phác thảo hình lên mặt con dấu để khắc cho khách. Ảnh: Châu Anh
Cải tiến để phù hợp hơn với thị hiếu của khách hàng
Đối với thời đại mà công nghệ phát triển nhanh như hiện nay, nhiều những ngành nghề truyền thống khác đã có sự thay đổi, họ đã có sự cải tiến về mặt hình thức và nghề khắc dấu gỗ truyền thống cũng không phải là một ngoại lệ. Theo như giới thiệu của bác Toàn, những họa tiết, chi tiết thường được khắc trên các khuôn gỗ trước đây là chữ triện để nhằm xác thực giấy tờ trong các văn bản hành chính, cũng như chủ yếu để đóng dấu sách hoặc niêm phong tài liệu quan trọng. Một số những khuôn gỗ có khắc các họa tiết dân gian, hình ảnh về các con giáp, hay là hình ảnh liên quan về Việt Nam như các địa điểm nổi tiếng tại Hà Nội, hay hình ảnh thiếu nữ mặc áo dài, họa tiết hoa sen.
Những con dấu gỗ với đa dạng các mẫu hình khác nhau. Ảnh: Châu Anh
Trong thời đại số, nghề khắc dấu gỗ truyền thống cũng đã có những sự đổi mới, cải tiến để phù hợp hơn. Không còn chỉ là những con dấu có hình dáng vuông với kích thước là bản to, hay đi cùng với những họa tiết là chữ triện hoặc họa tiết dân gian truyền thống, ngày nay, để phù hợp hơn với sự phát triển của xã hội, bác Toàn đã có những sự thay đổi về hình dáng, kích thước và họa tiết để những bạn trẻ, khách du lịch có thể đến tìm kiếm và dễ dàng sử dụng.
Nhiều khách du lịch khi tới với cửa hàng của bác Toàn sẽ thường tìm kiếm và lựa chọn những con dấu với họa tiết liên quan đến Việt Nam như một món quà lưu giữ kỉ niệm. Nhưng với các bạn trẻ sẽ tìm kiếm những con dấu với những hình ảnh con vật gần gũi, hay những chữ viết, kí tự mới mẻ, độc đáo khác nhau hoặc những hình theo xu hướng hiện nay. Vì thế, ngoài những con dấu với họa tiết truyền thống như trước, bác Toàn đã biến tấu những hình về các con giáp để trở nên gần gũi hơn với người trẻ, hay khắc thêm những nhân vật hoạt hình nổi tiếng, những hình và chữ viết theo yêu cầu của khách.
Những con dấu gỗ có sẵn được bác Toàn đặt trong những khay trước cửa tiệm để khi khách tới có thể tìm kiếm con dấu mà mình thích. Bác Toàn chia sẻ, khi lựa chọn được con dấu có sẵn thì khách hàng có thể khắc tên hoặc 5 ký tự bất kỳ với giá là 70.000 đồng.
Nhiều khách hàng khi tới với cửa hàng nhỏ của bác Toàn đã đặt khắc các hình, họa tiết khác nhau như để tạo một dấu ấn riêng cho mình. Tùy theo độ phức tạp và cầu kỳ của các hình, có những con khắc chỉ mất khoảng 10 hoặc 15 phút là xong, nhưng có những hình nhiều chi tiết hơn thì sẽ mất nhiều thời gian để thực hiện hơn.
Bác Toàn đã biến tấu thêm các mẫu mã và hình dáng khác nhau để phù hợp với thị hiếu mua hàng của các bạn trẻ. Ảnh: Châu Anh
Bác Toàn chia sẻ thêm: “Có nhiều khách hàng tới còn đặt khắc chân dung, khắc cả hình của gia đình như một cách để tạo kỷ niệm hoặc mọi người thường mua con dấu và khắc tên như một dấu ấn của cá nhân, nên thường sẽ sử dụng các kí tự riêng”.
Những trăn trở của người nghệ nhân
Trong buổi gặp gỡ với chúng tôi, bác Toàn cũng đã chia sẻ về những khó khăn và nỗi lo lắng đối với nghề khắc dấu gỗ thủ công của mình. Với sự phát triển nhanh chóng của xã hội, nghề khắc dấu gỗ dường như chỉ còn tồn tại ở những cửa tiệm nhỏ trên phố và cũng có rất ít người theo học để tiếp tục làm nghề.
Những người nghệ nhân vẫn miệt mài với công việc của mình. Ảnh : Châu Anh
Khi được hỏi về nỗi lo của bác Toàn đối với nghề, bác nói: “Cái lo lắng nhất là nghề này sẽ bị thất truyền, bây giờ không còn ai muốn phải ngồi gò bó một chỗ như này nữa. Nghề khắc con dấu đòi hỏi người nghệ nhân phải có tính kiên nhẫn và đặt tâm huyết của mình vào từng sản phẩm. Cũng đã có nhiều người tới để học và thử sức với nghề khắc con dấu gỗ, có người học với bác đến 6 năm, cũng có người ngắn hơn 2 năm, 1 năm, thậm chí 1 tháng cũng có nhưng rồi họ đều không theo được nghề”.
Hiện nay, ở Hà Nội chỉ có một số những cửa tiệm con dấu nhỏ còn tồn tại đều là họ hàng và gia đình của bác Toàn vẫn đang theo nghề. Tại cửa tiệm của bác Toàn, thi thoảng con gái của bác sẽ hỗ trợ trong công việc khắc gỗ của gia đình. Dù nghề khắc con dấu thủ công là một nghề truyền thống lâu đời nhưng theo lời kể của bác Toàn, nghề khắc con dấu gỗ thủ công hiện tại chỉ có ở Hà Nội, không có tại các tỉnh thành khác nên có nhiều khách hàng họ muốn mua cũng không tiện.
Bác Toàn là một người nghệ nhân luôn đặt sự tâm huyết vào trong từng sản phẩm, nhưng vẫn luôn mang trong mình nỗi trăn trở và lo lắng về sự mai một của ngành nghề truyền thống này. Người mong rằng các cơ quan chức năng sẽ có những chính sách hỗ trợ cho một sản phẩm truyền thống để những thế hệ mai sau có thể tiếp bước và giữ gìn nghề của cha ông.
Con dấu gỗ được khắc thủ công là một phần nét văn hóa của người Việt Nam, điều này được thể hiện qua đôi bàn tay khéo léo của người nghệ nhân Phạm Ngọc Toàn. Những con dấu gỗ với những công dụng trước đây để xác thực tài liệu, đóng dấu các văn bản, theo thời gian, con dấu gỗ đã dần được sử dụng với đa dạng công dụng hơn. Những con dấu gỗ thủ công đã trở thành một món quà lưu niệm như một cách để quảng bá nét văn hóa của quốc gia đến với bạn bè quốc tế.