Cây chuối trước cơ hội tỷ USD và bài toán kiểm soát bệnh héo vàng Panama

13/12/2025 - 22:136 phút đọc

margin: 15px auto;" />

Dư địa lớn nhưng chưa khai thác hết

Với nhu cầu tiêu thụ toàn cầu tiếp tục tăng mạnh, trong khi năng lực sản xuất trong nước còn nhiều dư địa mở rộng. Nhiều chuyên gia nhận định, nếu giải quyết tốt các nút thắt về giống, dịch bệnh và tổ chức sản xuất, kim ngạch xuất khẩu chuối của Việt Nam hoàn toàn có thể chạm mốc 1 tỷ USD trong tương lai gần.

Song hành với cơ hội là thách thức lớn, trong đó nổi bật nhất là bệnh héo vàng Panama – căn bệnh nguy hiểm đang đe dọa sự phát triển bền vững của ngành chuối không chỉ ở Việt Nam mà trên phạm vi toàn cầu.

Theo PGS.TS Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ NN-PTNT, Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam, năm 2022, Bộ NN-PTNT đã ban hành Đề án phát triển cây ăn quả chủ lực, trong đó xác định chuối là một trong những mặt hàng trọng tâm. Đề án đặt mục tiêu kim ngạch xuất khẩu rau quả đạt 5 tỷ USD vào năm 2025 và 6,5 tỷ USD vào năm 2030. Thực tế đến nay, xuất khẩu rau quả đã vượt mốc 8 tỷ USD, cao hơn nhiều so với kịch bản ban đầu.

Kết quả này cho thấy dư địa phát triển của ngành rau quả, trong đó có chuối, vẫn còn rất lớn. Sản lượng chuối cả nước ước đạt khoảng 2,8 triệu tấn mỗi năm, với năng suất và diện tích tăng đều qua các năm, phản ánh rõ nhu cầu thị trường cũng như khả năng mở rộng sản xuất. Song, năm 2024 xuất khẩu chuối mới đạt khoảng 378 triệu USD, còn khá khiêm tốn so với tiềm năng và quy mô sản xuất.

“Bệnh héo vàng Panama là thách thức lớn, nhưng không nên chỉ nhìn ngành chuối dưới góc độ phòng trừ dịch bệnh. Vấn đề cốt lõi là nâng cao giá trị tổng thể của ngành, từ tổ chức sản xuất, quản lý giống, kỹ thuật canh tác, kiểm soát dịch bệnh đến phát triển thị trường và xây dựng thương hiệu”, ông Doanh nhấn mạnh.

Nhằm tìm kiếm giải pháp và chia sẻ kinh nghiệm quốc tế trong kiểm soát bệnh héo vàng Panama, ngày 13/12 tại TP. Hồ Chí Minh, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật phối hợp với Báo Nông nghiệp và Môi trường và Viện Nghiên cứu Rau quả tổ chức diễn đàn chuyên đề về phòng trừ bệnh héo vàng chuối, hướng tới phát triển bền vững ngành hàng chuối Việt Nam.

Kinh nghiệm quốc tế: xử lý nhanh, quản lý tổng hợp

Chia sẻ kinh nghiệm từ Đài Loan (Trung Quốc), TS. Chih-Ping Chao cho biết, nước này từng áp dụng biện pháp hóa học rất quyết liệt và được kiểm soát chặt chẽ. Khi phát hiện cây nhiễm bệnh, hóa chất được sử dụng trực tiếp để làm cây chết khô tại chỗ nhằm cắt đứt nguồn lây. Sau đó, thân cây được chặt bỏ, cho vào túi ni-lông, bổ sung urê và buộc kín để thúc đẩy quá trình phân hủy, hạn chế phát tán mầm bệnh ra môi trường.

Theo kết quả theo dõi, chỉ sau vài tháng áp dụng, mật độ nấm trong đất đã giảm mạnh xuống mức rất thấp. Kinh nghiệm này cho thấy, xử lý sớm và triệt để cây bệnh có vai trò đặc biệt quan trọng trong kiểm soát nguồn lây nhiễm.

Trong khi đó, theo TS. Mary Grace B. Saldajeno, đại diện Tập đoàn Dole, bệnh héo vàng Panama, đặc biệt là chủng TR4, đã trở thành thách thức lớn nhất của ngành chuối toàn cầu. Tại Philippines, bệnh được ghi nhận từ năm 2008 và lan nhanh trong những năm sau đó, buộc các doanh nghiệp lớn phải thay đổi chiến lược sản xuất.

Trước thực tế này, Dole triển khai chiến lược quản lý tổng hợp, lấy phòng ngừa, phát hiện sớm và loại trừ kịp thời làm trọng tâm. Các giải pháp bao gồm sử dụng giống sạch bệnh, tăng cường an ninh sinh học, kiểm soát chặt chẽ người và phương tiện ra vào vùng trồng, đồng thời cải thiện điều kiện canh tác.

Theo bà Saldajeno, về lâu dài, phát triển giống chuối kháng hoặc chống chịu bệnh là giải pháp mang tính nền tảng. Hiện nay, nhiều phương pháp như chọn lọc, lai tạo, biến dị soma và chỉnh sửa gen đang được nghiên cứu và ứng dụng trên thế giới. Tuy nhiên, các giống mới chủ yếu mới đạt mức chống chịu, chưa hoàn toàn miễn nhiễm và vẫn phải đáp ứng yêu cầu khắt khe của thị trường tiêu thụ.

Thực tiễn tại Việt Nam: giống chống chịu là then chốt

Chia sẻ từ thực tiễn sản xuất, ThS. Tô Thị Nhã Trầm (Công ty CP Nông nghiệp U&I – Unifarm) cho biết, bệnh Panama do TR4 bắt đầu xuất hiện tại nông trường từ năm 2018 và bùng phát mạnh vào năm 2019. Mặc dù doanh nghiệp đã áp dụng đồng bộ nhiều biện pháp sinh học, hóa học và an ninh sinh học, song hiệu quả vẫn rất hạn chế khi đất đã nhiễm bệnh nặng.

Từ thực tế đó, Unifarm xác định giống chuối chống chịu bệnh là giải pháp căn cơ và cấp thiết nhất. Doanh nghiệp đang hướng tới sử dụng giống chuối UNI 126, đồng thời đặt mục tiêu nâng cao năng lực cạnh tranh và góp phần đưa ngành chuối Việt Nam tiến tới mốc 1 tỷ USD xuất khẩu. Bên cạnh đó, Unifarm cũng khuyến cáo người trồng chuối cần sử dụng giống từ nguồn chính thức, tránh giống trôi nổi, mạo danh, gây rủi ro lớn cho sản xuất.

Ở góc độ khoa học đất, ông Võ Đình Long (Trường Đại học Công nghiệp TP.HCM) cho rằng, phòng trừ bệnh héo vàng chuối cần tiếp cận từ gốc rễ, đó là cải thiện môi trường đất và hệ vi sinh vật. Thực tế cho thấy nấm gây bệnh tập trung chủ yếu ở tầng đất nơi rễ hoạt động mạnh và phát triển nhanh trong điều kiện đất ẩm, thoát nước kém và dinh dưỡng mất cân đối.

Do đó, mục tiêu không phải là tiêu diệt hoàn toàn nấm – điều gần như không thể – mà là tạo ra hệ sinh thái đất cân bằng, giúp cây khỏe và tăng khả năng chống chịu. Việc cải thiện cấu trúc đất, quản lý nước, điều chỉnh dinh dưỡng và tăng cường vi sinh vật có lợi cần được đặt ở vị trí trung tâm trong chiến lược canh tác chuối bền vững.

Hoàn thiện chính sách để tháo gỡ “điểm nghẽn”

Bên cạnh giải pháp kỹ thuật, hoàn thiện cơ chế chính sách được xem là yếu tố then chốt để ngành chuối phát triển bền vững. Hiện Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang gấp rút sửa đổi Thông tư 17/2019/TT-BNNPTNT theo hướng điều chỉnh lại danh mục cây trồng chính, nhằm mở rộng cơ chế tự công bố lưu hành giống đối với một số cây trồng có giá trị kinh tế cao.

Theo ông Nguyễn Quốc Mạnh, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, việc sửa đổi Thông tư 17 không chỉ mang tính kỹ thuật pháp lý, mà nhằm tháo gỡ những điểm nghẽn đã bộc lộ trong thực tiễn. Cơ chế quản lý chặt chẽ hiện nay giúp bảo đảm chất lượng giống cho các cây trồng ảnh hưởng lớn đến an ninh lương thực, nhưng lại làm chậm quá trình thương mại hóa giống ở nhiều ngành hàng mới, trong đó có chuối.

Việc điều chỉnh danh mục cây trồng chính sẽ giúp phân loại phù hợp hơn, cho phép một số cây không nhất thiết phải áp dụng cơ chế quản lý quá chặt, qua đó tạo điều kiện để giống tốt sớm đến tay người sản xuất, nâng cao hiệu quả và thu nhập.

Phát biểu kết thúc diễn đàn, ông Doanh kiến nghị sớm đưa cây chuối ra khỏi danh mục cây trồng chính, đồng thời đẩy nhanh việc ban hành quy trình phòng trừ bệnh héo vàng chuối ở cấp quốc gia. Theo ông, bệnh héo vàng chuối đã được cảnh báo và nghiên cứu hơn 10 năm qua, song tiến độ xử lý vẫn còn chậm. Đây là thời điểm không thể chần chừ thêm, cần sự vào cuộc quyết liệt của cơ quan quản lý, cùng sự tham gia của nhà khoa học và doanh nghiệp, làm nền tảng cho sản xuất chuối bền vững trong giai đoạn tới.