Chủ tịch Hồ Chí Minh với tinh thần tự học

Tự học là hoạt động có mục đích của con người, là điều cần thiết trong quá trình tiếp nhận tri thức. Đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh, tự học có vai trò đặc biệt quan trọng, là một trong những nhân tố quyết định tạo nên trí tuệ. Bằng tấm gương tự học và học tập suốt đời, Bác Hồ đã để lại nhiều bài học và những kinh nghiệm quý báu cho các thế hệ noi theo.


Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu”¹. Lịch sử phát triển xã hội loài người đã chứng minh nếu một dân tộc dốt thì dân tộc đó không thể phát triển nhanh và bền vững. Để cho một dân tộc phát triển hùng cường đòi hỏi mỗi người phải không ngừng học tập nâng cao kiến thức, hoàn thiện bản thân.

Khi nói đến học tập, đó là một hoạt động tiếp thu tri thức của mỗi cá nhân, là tiền đề quan trọng dẫn tới sự phát triển ở mỗi con người. Quá trình học tập bao gồm học ở trong trường, lớp, ở những giai đoạn nhất định của cuộc đời và tự học suốt cả cuộc đời mỗi người. Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng, còn sống thì còn phải học, đây là biện pháp tốt nhất để nâng cao trình độ hiểu biết, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của nhiệm vụ cách mạng. “Nếu không chịu khó học thì không tiến bộ được. Không tiến bộ là thoái bộ. Xã hội càng đi tới, công việc càng nhiều, máy móc càng tinh xảo. Mình mà không chịu khó học thì lạc hậu, mà lạc hậu thì bị đào thải, tự mình đào thải mình”². Trong học tập, cần kết hợp cả học tập ở trường, ở lớp và tự học.

Bản chất của tự học là một quá trình học tập không trực tiếp có giảng viên. Tự học là lao động khoa học, vất vả hơn rất nhiều so với quá trình học có giảng viên, bởi người học phải độc lập xây dựng kế hoạch, phương pháp học tập, tự tìm hiểu, phân tích những kiến thức trong sách vở, tài liệu để tiến tới làm chủ tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, tự kiềm chế đối với những ảnh hưởng ngoại cảnh hay những ước muốn không hợp lẽ trong tư tưởng là điều kiện cần thiết đối với quá trình tự học. Nếu thiếu sự kiên trì, lòng quyết tâm và sự nghiêm túc của bản thân thì sẽ không thể thực hiện được kế hoạch học tập do mình đặt ra. Chính việc tự học sẽ giúp mỗi người nhớ lâu và vận dụng những kiến thức đã học một cách hữu ích vào trong cuộc sống. Tự học còn giúp cho mỗi người trở nên năng động, sáng tạo, không phụ thuộc vào người khác, từ đó hạn chế những khiếm khuyết, hoàn thiện bản thân. Càng cố gắng tự học, con người càng trau dồi được nhân cách và tri thức.

Trong quá trình tự học, cần phải xác định mục đích, động cơ học tập đúng đắn. Bác yêu cầu cán bộ, đảng viên phải hiểu rõ: “Học để làm gì? Học để sửa chữa tư tưởng… Học để tu dưỡng đạo đức cách mạng… Học để tin tưởng… Học để hành…”³. Đối với Bác, mục đích, động cơ tự học với một ý nguyện cao cả là tìm ra con đường cứu nước, cứu dân, làm cho đất nước độc lập, Nhân dân được tự do, ấm no, hạnh phúc. Vì thế, Người đã luôn kiên trì tự học, vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào hoàn cảnh cụ thể ở Việt Nam và đưa cách mạng nước ta đến thắng lợi. Sự vận dụng sáng tạo chính là quá trình tự thích nghi, tự tìm tòi thâm nhập thực tiễn, đúc rút kinh nghiệm, phát huy nội lực và sâu xa hơn, đó còn là quá trình tự học tập, tự giáo dục để làm cho nhân cách, năng lực của bản thân phù hợp với mục tiêu, lí tưởng, công việc.

Vậy những ai cần phải học? Theo Bác Hồ, khi đã xác định việc học là một nhu cầu thì ai cũng phải học, không kể người sang hay hèn; giàu hay nghèo; không phân biệt nghề nghiệp, giới tính, tôn giáo, dân tộc…. Nhưng trong cuộc sống có rất nhiều vấn đề cần quan tâm, nếu thấy cái gì học cái ấy thì chúng ta chỉ thu được một mớ kiến thức hỗn tạp, không có tác dụng với chính người học và cũng không đủ thời gian để học, hiểu hết tất cả. Cho nên, phải căn cứ vào trình độ nhận thức, công việc đang đảm nhiệm và vị trí của bản thân để lựa chọn vấn đề cơ bản, thiết thực, những điều cần cho lĩnh vực công tác đang đảm nhiệm hoặc nhu cầu của mình để học. Hơn nữa, vấn đề cốt lõi của việc tự học là nâng cao hiểu biết và để áp dụng những kiến thức đó vào làm việc, “học phải đi đôi với hành”. Học mà không làm được, học mấy cũng vô ích. Học những điều quá cao xa, không sát thực tế công việc chuyên môn của bản thân trong khi thời gian dành cho tự học quá ít, thì việc học đó cũng chỉ để “trang trí”, cho “oai” mà thôi.

Chủ tịch Hồ Chí Minh lưu ý mỗi người phải có thái độ nghiêm túc, hết sức khiêm tốn, thật thà, biết đến đâu nói đến đó, không được tự cho mình là đã biết đủ rồi, biết hết rồi. Bác nghiêm khắc phê phán tệ giấu dốt, lười biếng, tự cao, tự đại, cho mình là giỏi nhất thiên hạ. Người nói: “Cái gì biết thì nói biết, không biết thì nói không biết, kiêu ngạo, tự phụ, tự mãn là kẻ thù số một của học tập”. Tính khiêm tốn yêu cầu người ta không được thỏa mãn với vốn kiến thức và thành tích đã đạt được. Trong khi học “phải nêu cao tác phong độc lập suy nghĩ và tự do tư tưởng. Đọc tài liệu phải đào sâu hiểu kĩ, không tin một cách mù quáng từng câu một trong sách, có vấn đề chưa thông suốt thì mạnh dạn đề ra và thảo luận cho vỡ lẽ. Đối với bất cứ vấn đề gì đều phải đặt câu hỏi “vì sao”, đều phải suy nghĩ kĩ càng xem có hợp với thực tế không, tuyệt đối không nên nhắm mắt tuân theo sách vở một cách xuôi chiều. Phải suy nghĩ chín chắn”⁴.

Về phương pháp tự học, Bác Hồ căn dặn mỗi người muốn nâng cao kiến thức trong quá trình tự học, cần phải biết cách tận dụng triệt để thời gian, những điều kiện, phương tiện có sẵn trong xã hội, như thư viện, câu lạc bộ, sách báo, viện bảo tàng, các buổi nói chuyện, hội thảo…và tranh thủ sự giúp đỡ, hướng dẫn chỉ bảo của bạn bè, đồng nghiệp. Đồng thời thực hiện phương châm học ở mọi lúc, mọi nơi, học khi giao thiệp, trong công việc hằng ngày, ở việc lớn cũng như việc nhỏ, từ kinh nghiệm thành công cũng như thất bại và học trong công tác vận động quần chúng. Người chỉ rõ: “Học ở đâu? Học ở trường, học ở sách vở, học lẫn nhau và học Nhân dân, không học Nhân dân là một thiếu sót rất lớn”⁵. Chính việc thông qua học tập, tiếp xúc với Nhân dân mà cán bộ, đảng viên có điều kiện gần gũi, nắm được tâm tư, nguyện vọng của Nhân dân, từ đó tham mưu, đề xuất tiếp tục bổ sung, sửa đổi, hoàn thiện đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước.

Cuộc sống là trường học thực tế sinh động, nơi để “thực hành” những điều đã học, do vậy mỗi ngày phải tự học hỏi thêm được những điều mới mẻ. Học đến đâu, luyện tập và thực hành đến đó. Trong những năm tháng hoạt động cách mạng ở nước ngoài, Bác Hồ vừa lao động kiếm sống, vừa tìm mọi cách và tận dụng mọi lúc, mọi nơi để tự học tập, nhất là học tiếng nước ngoài. Có lần nói chuyện với thanh niên, Bác cho biết: Để học được ngoại ngữ phải kiên trì mỗi ngày học thuộc mười từ. Hằng ngày, trước khi thức dậy, Bác viết những từ mới vào một mảnh giấy, dán vào chỗ hay để ý nhất, có khi viết lên cách tay để khi vừa làm vừa nhẩm học, đến khi chữ mờ hết thì cũng đã thuộc. Lại cả khi đi đường, Bác cũng nhẩm bài học. Ban đêm, khi chưa ngủ, Người lấy tay viết mò những chữ khó xuống chăn cho kì nhớ mới thôi và thế là đã học thêm được vài từ mới, cứ như vậy mà tích lũy dần như ta bỏ tiền tiết kiệm hằng ngày vào ống. Bác có một nguyên tắc là, học đến đâu, luyện tập và thực hành đến đó, học được chữ nào là tìm cách ghép câu để dùng ngay, cho nên sau một thời gian ngắn, Bác viết được báo và sách bằng tiếng nước ngoài. Bằng cách đó, dần dần Bác đã học được rất nhiều ngoại ngữ.

Để tự học đạt kết quả tốt, theo Bác phải có tinh thần vượt khó khăn gian khổ để học tập. Thời gian sống ở Thủ đô Pa-ri (Pháp), Bác chỉ thuê phòng trọ nhỏ trong một khách sạn rẻ tiền, mỗi sáng nấu cơm trong một cái nồi nhỏ đặt trên ngọn đèn dầu. Cơm ăn với một con cá mắm hoặc một ít thịt, ăn một nửa còn một nửa dành đến chiều. Có khi một miếng bánh mì với một miếng pho-mai là đủ ăn cả ngày. Mùa đông lạnh, buổi sáng trước khi đi làm, Bác để một viên gạch vào lò bếp của khách sạn, chiều về lấy ra, bọc nó vào trong những tờ báo cũ, để xuống nệm cho đỡ rét. Thường thường, Bác chỉ làm việc nửa ngày vào buổi sáng để kiếm tiền, còn buổi chiều đi đến thư viện hoặc dự những buổi nói chuyện. Tối đến Bác đi dự các cuộc mít tinh và thường xuyên phát biểu ý kiến, khéo lái những vấn đề thảo luận sang vấn đề thuộc địa. Bác làm quen với những nhà chính trị, nhà văn để nâng cao trình độ chính trị, văn học của mình, đồng thời vừa làm phong phú thêm vốn từ ngữ mới và cũng là điều kiện để vận dụng những từ đã học, trau dồi thêm vốn hiểu biết của mình về ngoại ngữ. Ngay cả những lúc bị bắt, bị tù đày nhưng Bác vẫn không ngừng học hỏi, luôn luôn rèn luyện “tinh thần thép”, tinh thần xung phong để mong thành sự nghiệp lớn.

Sau này, trên cương vị cao nhất của Đảng và Nhà nước, dù bận trăm công nghìn việc, khi tuổi cao, sức khỏe giảm, Bác Hồ vẫn không ngừng tự học tập, đọc thêm nhiều tài liệu, sách báo trong nước và nước ngoài. Bác luôn khuyên cán bộ, đảng viên phải không ngừng học tập để có trình độ hiểu biết mọi mặt nhằm nâng cao chất lượng công tác và trình độ của bản thân. Điều này phải được coi là tiêu chuẩn, giá trị đạo đức của mỗi người và là nhu cầu, thói quen hằng ngày của cán bộ, đảng viên. Những cán bộ, đảng viên lười học, lười suy nghĩ, không thường xuyên cập nhật thông tin mới, hiểu biết mới cũng là một biểu hiện suy thoái về đạo đức. Năm 1966, trong một buổi nói chuyện với đảng viên ở Hà Nội, Người nhắc nhở: Thời kì bí mật, điều kiện học tập của đảng viên rất khó khăn, thiếu thầy, thiếu sách, thiếu tự do, nhưng cán bộ và đảng viên vẫn quyết tâm vì cách mạng mà học. Bây giờ điều kiện thuận lợi nhiều, cho nên các cô, các chú càng phải ra sức học tập cho tốt... Bác thường nghe nói có đồng chí 40 tuổi đã cho mình là già nên ít chịu khó học tập. Nghĩ như vậy là không đúng, 40 tuổi chưa phải là già. Bác đã 76 tuổi nhưng vẫn cố gắng học thêm. Chúng ta phải học và hoạt động cách mạng suốt đời. Còn sống thì còn phải học, còn phải hoạt động cách mạng”⁶.

Cuộc đời và sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh là tấm gương sáng mẫu mực về tinh thần tự học, lấy tự học làm cốt, làm phương thức chủ yếu để nâng cao trình độ mọi mặt của bản thân. Song tự học ở Chủ tịch Hồ Chí Minh không phải là một sự ngẫu hứng, tùy ý mà tự học của Người đã trở thành một khoa học, một nghệ thuật, một triết lí nhân văn sâu sắc với một kế hoạch cụ thể, chặt chẽ, khoa học và một ý chí, quyết tâm bền bỉ, dẻo dai, tinh thần sáng tạo, tranh thủ mọi lúc, mọi nơi để học.

Những lời chỉ dẫn quý báu và bài học kinh nghiệm sâu sắc rút ra từ chính tấm gương tự học bền bỉ của Người đến nay vẫn giữ nguyên giá trị. Đặc biệt trong tình hình hiện nay, khi cuộc cách mạng khoa học - công nghệ đang phát triển nhanh chóng, đòi hỏi mỗi cán bộ, đảng viên cần phải thường xuyên bồi dưỡng kiến thức, nâng cao năng lực để đáp ứng trước những biến đổi không ngừng của xã hội, nếu không sẽ bị tụt hậu. Mặt khác, con người luôn ý thức về tương lai, chú trọng năng lực suy nghĩ, năng lực lí giải cho tương lai của mình. Để có được những năng lực ấy, mỗi người phải học tập không ngừng, học tập suốt đời thông qua nhiều hình thức, nhưng tự học vẫn là điều rất quan trọng, như là một yêu cầu cấp bách, bắt buộc đối với mỗi cán bộ, đảng viên và từng người lao động. Thậm chí tự học quyết định sự thành bại của từng người trước những đòi hỏi ngày càng cao của nền sản xuất hiện đại và sự phát triển của đất nước.

Nghị quyết Hội nghị lần thứ hai Ban Chấp hành (BCH) Trung ương khóa Đảng khóa VIII nêu rõ, cần phát huy mạnh mẽ tinh thần tự học, bảo đảm thời gian tự học, tự nghiên cứu cho mọi người và đặt ra một yêu cầu: “Phát triển mạnh phong trào tự học, tự đào tạo thường xuyên và rộng khắp trong toàn dân nhất là trong thanh niên”⁷. Bộ Chính trị đã có Chỉ thị số 50-CT/TW ngày 24/8/1999  về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng với Hội Khuyến học Việt Nam và Chỉ thị số 11-CT/TW ngày 13/4/2007 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác khuyến học, khuyến tài, xây dựng xã hội học tập, trong đó xác định xây dựng phong trào ''toàn dân học tập, học tập thường xuyên, học tập suốt đời, học tập với động cơ trong sáng”⁸, và “xây dựng xã hội học tập là nhiệm vụ của toàn Đảng, toàn dân, là một mục tiêu cơ bản trong chiến lược chấn hưng và phát triển giáo dục của nước ta”⁹. Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 được thông qua tại Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đề cao nhiệm vụ hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng hệ thống giáo dục mở, học tập suốt đời và xây dựng xã hội học tập. Tại Kết luận Hội nghị lần thứ tư BCH Trung ương Đảng khóa XIII về Đẩy mạnh xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị; kiên quyết ngăn chặn, đẩy lùi, xử lí nghiêm cán bộ, đảng viên suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, biểu hiện "tự diễn biến", "tự chuyển hóa”, đã nêu nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu đầu tiên là: “…tạo sự chuyển biến tích cực trong nhận thức và hành động của cán bộ, đảng viên về tầm quan trọng của nghiên cứu, học tập lí luận chính trị, đề cao trách nhiệm tự học, tự nghiên cứu của cá nhân; xây dựng chế độ học tập, bồi dưỡng lí luận chính trị định kì, thường xuyên đối với cán bộ lãnh đạo, quản l픹⁰. Như vậy, yêu cầu đặt ra đối với mỗi người là phải không ngừng tự học tập để nâng cao trình độ hiểu biết mọi mặt và coi tự học là nhu cầu, thói quen, hành vi hằng ngày, là tiêu chuẩn, một giá trị đạo đức của người cán bộ, đảng viên, công chức.

Tinh thần, ý chí tự học của Chủ tịch Hồ Chí Minh đến nay và cả mai sau vẫn còn nguyên giá trị, có ý nghĩa giáo dục hết sức sâu sắc đối với sự nghiệp giáo dục - đào tạo của dân tộc ta. Tinh thần tự học của Người mãi mãi tỏa sáng, soi rọi cho mỗi chúng ta phấn đấu, rèn luyện, tự vươn lên trong học tập, tu dưỡng, rèn luyện bản thân để hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ mà Đảng, Nhà nước và Nhân dân giao phó.

¹ Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 4, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội -1995, tr. 8
² Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 9, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội -1996, tr. 554.
³ Hồ Chí Minh về vấn đề giáo dục, Nxb Giáo dục, Hà Nội -1997, tr.76.
⁴ Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 8, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội -1996, tr. 500.
⁵ Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 6, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội -1996, tr 50.
⁶ Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 12, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội -1996, tr. 92.
⁷ Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Hội nghị lần thứ hai BCH Trung ương Đảng khóa VIII, Hà Nội -1997, tr.41.
⁸ Đảng Cộng sản Việt Nam, Chỉ thị số 50-CT/TW, ngày 24/8/1999 của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với Hội Khuyến học Việt Nam, Hà Nội, tr.1.
⁹ Đảng Cộng sản Việt Nam, Chỉ thị số 11-CT/TW, ngày 13/4/2007 của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác khuyến học, khuyến tài, xây dựng xã hội học tập, Hà nội, tr.1.
¹⁰ Đảng Cộng sản Việt Nam, Kết luận Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về đẩy mạnh xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị; kiên quyết ngăn chặn, đẩy lùi, xử lý nghiêm cán bộ, đảng viên suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, biểu hiện "tự diễn biến", "tự chuyển hóa”, Hà Nội -2021, tr.1.
 
Tài liệu tham khảo:

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Hội nghị lần thứ hai BCH Trung ương Đảng khóa VIII, Hà Nội - 1997.
2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Chỉ thị số 50-CT/TW, ngày 24/8/1999 của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với Hội Khuyến học Việt Nam, Hà Nội -1999.
3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Chỉ thị số 11-CT/TW, ngày 13/4/2007 của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác khuyến học, khuyến tài, xây dựng xã hội học tập, Hà Nội - 2007.
4. Đảng Cộng sản Việt Nam, Kết luận Hội nghị lần thứ tư BCH Trung ương Đảng khóa XIII về đẩy mạnh xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị; kiên quyết ngăn chặn, đẩy lùi, xử lý nghiêm cán bộ, đảng viên suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, biểu hiện "tự diễn biến", "tự chuyển hóa”, Hà Nội-2021.
5. Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 4, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội - 1995, tr.8.
6. Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 6, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội - 1996.
7. Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 8, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội - 1996.
8. Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 9, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội - 1996.
9. Hồ Chí Minh, toàn tập, tập 12, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội - 1996.
10. Hồ Chí Minh về vấn đề giáo dục, Nxb Giáo dục, Hà Nội - 1997.
11. Đặng Quốc Bảo, Hồ Chí Minh với vấn đề tự học, Bách khoa thư Hồ Chí Minh, Tập 1, Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội - 2002.
12. Nguyễn Huy Hoan, Tấm gương tự học của Bác Hồ, Hà Nội - 2010.